W ostatnim dniu marca nasz Dział Etnograficzny gościł na zebraniu mieszkańców Lipowca, podczas którego przybliżyliśmy najważniejsze wątki z jego najstarszych dziejów, oparte w dużej mierze na źródłach kartograficznych. Dziś niektóre fakty przedstawiam Czytelnikom.
LIPOWIECKIE FOLWARKI
Najstarszy folwark, należący do Komory Cieszyńskiej, znajdował się w południowo- zachodniej części Lipowca. W XVIII w. hodowano w nim ok. 35 krów, był także całkiem duży staw rybny, który przetrwał do początku XIX w. Folwark nowszy, zlokalizowany w północno-zachodniej części Lipowca, nosił nazwę Bernatka (pochodzącą od imienia Bernarda Jaworskiego, który w 1613 r. nabył to miejsce od Katarzyny Tschammerowej z Iskrzyczyna). Sto lat później Bernatkę wykupiła Komora Cieszyńska. Tym samym oba lipowieckie folwarki stały się własnością książąt cieszyńskich. Zabudowania folwarku na Bernatce były W dawnym Ustroniu
drewniane, a otaczały je stawy, gdyż założenie to przodowało w gospodarce rybnej.
MŁYN MACIEJICZKÓW
Na zachód od starego folwarku zlokalizowany był młyn, istniejący już na przełomie XVII i XVIII w., od pokoleń należący do rodziny Maciejiczków. Od rzeki Wisły poprowadzono tam kanał, na którym zainstalowano koło wodne. W pierwszej połowie XIX w. wszystkie zabudowania młyńskie były drewniane.
SIEROCINIEC JEZUICKI
W 1735 r. wzniesiono w Lipowcu sierociniec, prowadzony przez ojców jezuitów. Ten najstarszy lipowiecki murowany budynek istnieje do dziś, a po licznych modernizacjach pełni funkcję mieszkalną. Założono go w czasach, gdy jezuita Leopold Tempes budował na Śląsku Cieszyńskim kaplice, nawracając ludność na wiarę katolicką. Lipowiecka placówka nosiła grecką nazwę Orphanatrophium, czyli zakład wychowawczy dla sierot. Trzymano w niej pod przymusem dzieci z małżeństw mieszanych ewangelicko-katolickich, urzędowo uznane za sieroty katolickie. Odbierano rodzicom nawet małe dzieci, pozostające w tej ponurej instytucji do 20. roku życia. Wychowankowie pracowali ciężko na przynależnym do ochronki gospodarstwie rolnym, zaś nauczani byli głównie religii. W wolnych chwilach dzieci przędły len, który był wówczas cennym surowcem. Latem 1753 r. siedzibę lipowieckiego sierocińca przeniesiono do centrum Ustronia. Zabudowania nowej placówki, działającej do 1787 r., dały początek kościołowi świętego Klemensa, a zachowane zostały do dziś. Powodem opuszczenia przez jezuitów Lipowca były częste wylewy rzeki Wisły, uniemożliwiające dojazd do placówki.
POCZĄTKI SZKOLNICTWA W LIPOWCU
Warto podkreślić, iż lipowiecki sierociniec był zarazem najstarszą na terenie Ustronia szkołą. Po opuszczeniu przez jezuitów jego budynek służył jako mieszkanie dla księży. W 1795 r. gmina Lipowiec powołała stanowisko nauczyciela, w obiekcie sierocińca powstała więc szkoła, składająca się z jednej izby lekcyjnej oraz mieszkania dla nauczyciela z oborą pod jednym dachem. W 1900 r. zastąpiła ją nowa piętrowa placówka edukacyjna przy obecnej ul. Lipowskiej 127. Natomiast w dawnym sierocińcu działało na przestrzeni lat przedszkole oraz punkt biblioteczny.
DREWNIANE KOŚCIOŁY I NAJSTARSZY CMENTARZ
Lipowiec już w XIV w. stał się siedzibą parafii, czasowo dołączaną do Skoczowa. Pamiątką po pierwszym drewnianym kościółku jest chrzcielnica z piaskowca, pochodząca jeszcze z czasów średniowiecza. Na 1690 r. datujemy drugą lipowiecką świątynie, wzniesioną w miejscu swej poprzedniczki. To właśnie tutaj modliły się dzieci z sierocińca. Świątynia do złudzenia przypominała kościółek św. Anny w Nierodzimiu. Wokół niej rozciągał się najstarszy cmentarz o kształcie przypominającym owal, otoczony drewnianym płotem.
STARA PLEBANIA I NOWY KOŚCIÓŁ ORAZ DWA KOLEJNE CMENTARZE
W 1793 r. została wzniesiona w Lipowcu stara plebania, której zabytkowy obiekt istnieje do dziś. Pamiętajmy, iż towarzyszyła ona jeszcze drewnianemu kościołowi i to z jego czasów pochodzi. Fara została zbudowana z kamienia, cechują ją kolebkowe sklepienia oraz łamany dach. Na jej desce stropowej (czyli tragarzu) zachowała się inskrypcja Anno 17 IHS 93 (Jesus Homini Salvator). W 1804 r. drewniany kościółek w Lipowcu groził już zawaleniem, a cztery lata później poświęcono kamień węgielny pod nową murowaną świątynię. 16 września 1810 r. nastąpiła uroczysta konsekracja nowego domu Bożego pw. Podwyższenia Krzyża Świętego (St. Kreutz Erhöhung). Zbudował go mistrz murarski Józef Drahny z Cieszyna, zaś nad całością czuwał ówczesny ustroński hutmistrz Gottlieb Labach. W 1833 r. powstał w Lipowcu drugi z kolei cmentarz, zlokalizowany na północny- -wschód od nowego kościoła. Działał on do 1910 r., kiedy to zbudowano obecną nekropolię na Janikowej Kympie. Stary cmentarz, przypominający tajemnicze uroczysko, zamknięto ze względu na
lokalizację na podmokłym terenie.
NAJSTARSZE MUROWANE I DREWNIANE BUDYNKI
Na mapie katastralnej z 1836 r. dostrzegamy w Lipowcu tylko 7 murowanych budynków, pozostałe były drewniane. Murowany był dawny sierociniec, plebania i nowy kościół, a także 4 prywatne domy: 2 na gospodarstwie zamożnych siedloków Janików, trzeci na starym folwarku (późniejsze gospodarstwo Górnioków), czwarty zaś, wyjątkowo imponujących rozmiarów, należał do rodziny Krystów zwanych Bylokami, a znajdował się na obszarze dzisiejszego boiska SP nr 5. Z katastru wnioskujemy, iż najstarsze drewniane budynki w Lipowcu pochodziły z przełomu XVIII i XIX w. Należał do nich szalowany deskami domek poniżej kościoła, niedawno rozebrany. Z tego okresu pochodziła również chata Chrapków spod Zyngra, stojąca na obecnym parkingu naprzeciw strażnicy, którą rozebrano i przeniesiono do Wisły. Na koniec XVIII w. datujemy domki przy ul. Lipowskiej 58 (pozostałość po starym folwarku) oraz Lipowskiej 85 (który ze względu na modernizację utracił swą pierwotną szatę). W pierwszej połowie XIX w. zabudowa Lipowca koncentrowała się niemal wyłącznie po obu stronach obecnej ul. Lipowskiej oraz na Bernatce. Pozostałą część miejscowości pokrywały pola uprawne i wiodące do nich drogi dojazdowe. Obecna ul. Spokojna była zupełnie niezabudowana. Na jej początku znajdowało się gospodarstwo Jaworskich (później Kubieniów). Nieliczne rozproszone zagrody położone były przy ustrońskiej granicy oraz pod Lipowskim Groniem (na mapach pisanym jako „Lippowiecky Groin”).
RUDA ŻELAZA W LIPOWCU
W 1838 r. duże pokłady rudy żelaza, niezbędnej dla ustrońskiej Huty „Klemensa”, zlokalizowano w Lipowcu, który rychło stał się silnym ośrodkiem jej wydobycia. Przez długie lata Lipowiec był prawdziwym skansenem robót górniczych, a śladami po nich stały się hałdy zwane „łopukami”, gromadzone u wylotu dawnych sztolni. Wydobycie rudy utrudniało gospodarkę rolną na okolicznych polach, ale też przez lata zapewniało pracę zarobkową wielu mieszkańcom.
ZABYTKOWE PRZYKŁADY MAŁEJ ARCHITEKTURY
W 1897 r. wygaszono w Ustroniu wielki piec hutnicy i nastały niepewne czasy. Dwa lata później, w 1899 r. arcyksiążęcy robotnicy z Lipowca wznieśli krzyż wotywny w lokalizacji dawnego drewnianego kościoła. Przed laty w przededniu wrześniowego odpustu wokół krzyża gromadzili się żebracy, których lipowczanie zwyczajowo obdarowywali kołoczami oraz datkami pieniężnymi. Kolejny krzyż wotywny z 1901 r., związany z wydobyciem rudy żelaza, zachwyca do dziś na Szłapkowym Polu. W Lipowcu zachowało się sporo małej architektury sakralnej. Warto zwrócić uwagę na krucyfiks ku pamięci Jana Maciejiczka, którego wolą, przed wyruszeniem na I wojnę światową, było postawienie krzyża w przypadku jego śmierci na froncie. Nieco dalej na zachód, przy ul. Lipowskiej, znajdziemy kapliczkę na lipie z wizerunkiem Matki Boskiej Karmiącej, ufundowaną przez gospodarza Jana Kubienia na początku XX w. W miejscu tym ponoć słyszano płacz dziecka, który po zawieszeniu kapliczki ustał. Końcem kwietnia 1945 r. na wschodnim krańcu starego cmentarza pogrzebano 9 żołnierzy radzieckich poległych w okolicznych walkach frontowych. We wrześniu 1950 r. na miejscu ich mogiły wzniesiono paradny pomnik. W 1958 r. ciała żołnierzy ekshumowano. W związku z ustawą dezubekizacyjną z pomnika zniknęły wszelkie oznaczenia oraz symbol gwiazdy. Od 75 lat w swej klasycystycznej postaci stanowi on rozpoznawalny i ciekawy architektonicznie element lokalnego krajobrazu.
Alicja Michałek, Muzeum Ustrońskie